z dziejów powiatu biłgorajskiego

Początki

Powiat biłgorajski został utworzony 31 grudnia 1866 roku (z mocą ustawy od 01.01.1867). Na mocy tego ukazu dokonany został nowy podział administracyjny guberni lubelskiej. Z dawnej guberni lubelskiej wydzielono gubernię siedlecką, zaś samą lubelską podzielono na 10 powiatów. Wśród nich znalazł się nowo utworzony powiat biłgorajski, którego obszar wcześniej wchodził w skład powiatu zamojskiego. W skład powiatu wchodziło początkowo cztery miasta – Biłgoraj, jako siedziba powiatu, oraz Józefów, Tarnogród i Krzeszów, ponadto 13 gmin wiejskich: Aleksandrów, Babice, Biłgoraj, Biszcza, Huta Krzeszowska, Kocudza, Krzeszów, Księżpol, Lipiny, Łukowa, Majdan Sopocki, Sól i Wola Różaniecka. W 1869 r. utracił prawa miejskie Krzeszów i Józefów zaś w 1870 r. – Tarnogród. Na mocy tych postanowień Krzeszów przyłączono do gminy o tej samej nazwie, Józefów przyłączono do gminy Aleksandrów, zaś w Tarnogrodzie wprowadzono samoistny zarząd gminny; w ten sposób w powiecie biłgorajskim pozostało jedno miasto – powiatowe, i 14 gmin wiejskich. W tym czasie obejmował obszar 1708 km2.  W roku 1867 zamieszkiwało w powiecie 74 826 osób. W 1897 r., według spisu urzędowego liczył 102 401, a w 1913 r. – 125 544 osoby. Na tę liczbę ludności przypadało w okresie zaborów 57 szkół elementarnych, w większości jednoklasowych. Były gminy gdzie w ogóle nie było szkół.

Usytuowanie

Powiat, usytuowany w południowo- zachodniej części guberni lubelskiej był w niej najuboższym – ziemie były tu bardzo słabe i nieurodzajne (już dużo wcześniej mówiono o tych terenach „laski, piaski i karaski”), Wśród innych przyczyn można wymienić: zły stan komunikacji – drogi piaszczyste, rzadko utwardzone, (w całym powiecie było wówczas 6 km drogi bitej), kolej – znajdowała się tylko na obrzeżach powiatu, przeludnienie wsi a równocześnie prawie zupełny brak przemysłu oraz katastrofalny stan oświaty. Do tego sytuację pogarszał fakt, iż sitarstwo dające zatrudnienie i utrzymanie większości mieszkańców miasta Biłgoraja i okolicy powoli zaczynało tracić na znaczeniu. Stąd też oprócz słynnych wypraw sitarzy, już od początku XX w. wielu mieszkańców powiatu udawało się na sezonowe roboty do Warszawy czy nawet do Prus, lub w poszukiwaniu zarobku i lepszego życia emigrowało do różnych krajów Europy czy do Ameryki.

6 lipca 1912 roku Duma podjęła uchwałę o utworzeniu guberni chełmskiej z części guberni siedleckiej i lubelskiej. W wyniku tego prawie cały powiat biłgorajski znalazł się w jej składzie. Gubernia ta została wydzielona z generał-gubernatorstwa warszawskiego, ale wchodziła nadal w skład Królestwa Polskiego. Oficjalnie, gubernia chełmska (a więc tym samym i powiaty), rozpoczęła działalność 14.09.1913 r. W wyniku tego przekształcenia powiat umniejszony został o kilka gmin uznanych za zamieszkałe w większości przez Polaków – Aleksandrów i Kocudzę oraz części gmin: Huta Krzeszowska, Łukowa, Majdan Sopocki, Puszcza Solska i Sól (przyłączono je do powiatu janowskiego). Natomiast pozostała część wraz z Biłgorajem weszła w skład Chełmszczyzny, ponieważ uznano, że większość mieszkańców stanowi ludność wyznania prawosławnego.

Nowy powiat

Nowy powiat biłgorajski był znacznie mniejszy, liczył 1 miasto, 2 osady – Tarnogród i Krzeszów oraz 10 gmin (Babice, Biszcza, Huta Krzeszowska, Księżpol, Krzeszów, Łukowa, Majdan Sopocki, Potok Górny, Puszcza Solska, Sól, Tarnogród i Wola Różaniecka), w nich 101 wsi. Powierzchnia powiatu wynosiła 998,7 km2.

W czasie I wojny światowej władze austriackie anulowały podziały administracyjne wprowadzające gubernię chełmską, a swój podział oparły na granicach jednostek sprzed 1912 roku. Tym samym obwód (powiat) biłgorajski odzyskał swoje dawne granice i wchodził z powrotem w skład Lubelszczyzny. W regionie biłgorajskim działania wojenne toczyły się w roku 1914 i 1915. Po raz pierwszy Austriacy przekroczyli granicę w sierpniu 1914 roku. Od początku Rosjanie nie odnosili większych sukcesów i cofali się. Do większych walk w okolicy doszło w tym czasie pod Frampolem (21-23.08.) w powiecie zamojskim. Na początku września Rosjanie zaczęli zwyciężać i zmusili do wycofania się przeciwników za San, gdzie przez kilka dni toczyły się walki pozycyjne. Ponowne walki miały miejsce w roku 1915, m.in. pod Krzeszowem. O innych walkach w powiecie podczas I wojny świadczą cmentarze m.in. w Księżpolu, Podsośninie Łukowskiej i Smoryniu.

Po odzyskaniu niepodległości granice powiatów były takie same jak podczas okupacji austriackiej. Tym samym powiat biłgorajski obejmował powierzchnię 14 gmin wiejskich i jednego miasta, czyli 1708 km2. Województwo lubelskie powołano ustawą z dnia 2 sierpnia 1919 roku, a powiat biłgorajski znalazł się w nim jako jeden z 19 powiatów.

Na skutek zabiegów mieszkańców gmin Goraj i Frampol w 1923 r. wyłączono je z powiatu zamojskiego i przyłączono do biłgorajskiego, natomiast część gminy Majdan Sopocki przeszła z powiatu biłgorajskiego do tomaszowskiego. Po wprowadzeniu wspomnianych zmian terytorialnych i administracyjnych we wcześniejszych latach, powiat obejmował obszar 1719,9 km2 w tym 1 miasto, 15 gmin wiejskich, w sumie 315 miejscowości. W roku 1931 liczył ponad 116 tys. mieszkańców.

Sytuacja gospodarcza powiatu niewiele poprawiła się w okresie międzywojennym, pomimo, iż Sejmik Powiatowy podejmował wielokierunkowe działania aby poprawić warunki życia w powiecie i zlikwidować zacofanie gospodarcze, chociażby dlatego, że nie wybudowano tu żadnych większych zakładów przemysłowych. Zresztą rozumiano, że w powiecie o charakterze prawie wyłącznie rolniczym a na dodatek zniszczonym w czasie wojny trzeba go nie tylko odbudować, ale też rozbudowywać drogi czy zwyczajnie pobudować szkoły (np. w czasie zaborów w powiecie nie było ani jednej szkoły średniej) itd. Wybudowano w tym czasie m.in. szpital powiatowy w Biłgoraju, elektrownię miejską, powstało kilka szkół średnich: np. szkoła handlowa, prywatne gimnazjum koedukacyjne, szkoła rolnicza dla dziewcząt w Teodorówce i inne. Działało 108 szkół powszechnych.

II wojna światowa

Jednak wszelkie działania mające na celu rozwój powiatu przerwała II wojna światowa w czasie której został on bardzo zniszczony. Toczyły się tu krwawe walki.
We wrześniu 1939 roku cofały się w kierunku Lwowa dwie armie Wojska Polskiego „Kraków” pod dowództwem gen A. Szylinga i „Lublin” pod dowództwem gen. T. Piskora. Walczyły tu również oddziały WP z Grupy płk T. Zieleniewskiego. Z większych bitew można wymienić: w dniach 13-16 września wzdłuż drogi Biłgoraj – Krzeszów głównie pod Banachami, Solą i Puszczą Solską, walki na odcinku rzeki Tanew – Tarnogród, 16. 09. pod Łukową i o Biłgoraj, ponadto walki w okolicach Tereszpola, Górecka Kościelnego
i Aleksandrowa czy pod Dzwolą.

W marcu 1940 roku władze okupacyjne powiększyły teren powiatu włączając gminy Tereszpol, Radecznica, Zwierzyniec, Szczebrzeszyn oraz gminy Dzików Stary, Kuryłówka i Cieplice. Nowy powiat miał wówczas 23 gminy i obszar ponad 2584 km2. W międzyczasie „odpadł” Szczebrzeszyn (ponownie powiat zamojski) 31 sierpnia 1943 r.

W okresie okupacji rozwinęło się tajne nauczanie, istniał też silny ruch oporu. Działały tu oddziały Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich, oraz Armii Ludowej, ponadto były tu także oddziały partyzantki radzieckiej. Sprzyjały temu wielkie kompleksy leśne Puszczy Solskiej.

Wielu ludzi zostało wysiedlonych, wielu zamordowano – nie tylko Polaków, ale i prawie wszystkich Żydów. Większość Żydów, którzy nie wyjechali z Rosjanami w 1939, wywieziono do Bełżca, pozostałych zamordowano na miejscu. Ostateczna zagłada Żydów nastąpiła 2 listopada 1942 roku. Podczas wojny straciło życie ponad 13 tys. Żydów, Polaków zginęło ponad 10 tys. Niemcy przeprowadzili też wiele pacyfikacji, doprowadzając do tego, że powiat został wyniszczony nie tylko gospodarczo ale i ludnościowo. Z większych akcji niemieckich należy wymienić: w 1943 roku akcję wysiedleńczą Werwolf kiedy to wysiedlono z 89 miejscowości kilkadziesiąt tysięcy ludzi, część osadzono w obozie na Majdanku, część wywieziono na przymusowe roboty do Niemiec. Z kolei w specjalnej akcji pacyfikacyjnej Sturmwind w czerwcu 1944 roku zabito kilkaset osób a około 12 tys. osób osadzono w obozie zagłady na Majdanku, wcześniej przetrzymując je w obozach przejściowych w Biłgoraju i Tarnogrodzie. Akcja ta związana była z próbą zlikwidowania zgrupowań partyzanckich działających na tym terenie. Najpierw doszło do okrążenia partyzantów radzieckich polskich na Porytowym Wzgórzu, ale udało się im przełamać okrążenie i przejść do Puszczy Solskiej. Natomiast operacją Sturmwind II objęto wschodnią część pow. biłgorajskiego. Partyzanci zostali okrążeni. Rosjanie i oddziały Armii Ludowej wyszły po ciężkich walkach z okrążenia, natomiast zgrupowanie oddziałów AK i BCh stoczyło dramatyczną bitwę pod Osuchami, gdzie poniosło olbrzymie straty.

Dekret PKWN z 21 sierpnia 1944 roku znosił podział okupacyjny wprowadzony przez okupanta. W związku z tym, po wyzwoleniu przywrócono przedwojenne granice powiatów. Początkowo powiat liczył więc wraz z Biłgorajem 15 gmin. Te gminy to Aleksandrów (z siedzibą w Józefowie), Babice (z s. w Obszy), Biszcza, Frampol, Goraj, Huta Krzeszowska, Kocudza, Krzeszów, Księżpol, Łukowa, Potok Górny, Puszcza Solska (z siedzibą w Biłgoraju), Sól, Tarnogród. W 1956 roku przeszły do nowo utworzonego woj. rzeszowskiego m.in. gromady Krzeszów i Bystre. „Odpadły”, w 1955 roku w wyniku utworzenia pow. janowskiego, gromady Dzwola, Kocudza i Momoty Górne. W 1953 roku doszły gromady Tereszpol – Kukiełki i Tereszpol – Zaorenda. W 1958 roku doszła gromada Czarnystok (w 1960 r. przeszła z powrotem do zamojskiego). W 1954 roku przyłączono natomiast m.in. gromady Majdan Nepryski, Hedwiżyn, Chłopków i Gilów. Powiat obejmował 1673 km2 i przykładowo w roku 1960 zamieszkiwało go blisko 87 tys. ludzi, z czego ponad 92 % mieszkało na wsi.

Trudne czasy powojenne

Po wojnie odbudowano zniszczenia, zaczęto też budować zakłady przemysłowe a sam powiat powoli zaczął się rozwijać. Przeprowadzono elektryfikację, zaczęto budować drogi i zadbano o rozwój oświaty Powstało wiele nowych szkół średnich. Powstały m.in. zakłady przemysłowe: w Biłgoraju – Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego „Mewa”, „Bitra”, ponadto Włosiankarsko – Sitarska Spółdzielnia Pracy, w Długim Kącie Zakład Produkcji Elementów Budowlanych, Cegielnia w Markowiczach, Zakład Ceramiczny w Harasiukach, Zakłady Wapienno-Piaskowe w Hedwiżynie i wiele innych.

W 1973 roku ponownie utworzono gminy. W wyniku przekształceń w powiecie było 1 miasto Biłgoraj i 12 gmin (Biłgoraj, Biszcza, Frampol, Goraj, Harasiuki, Józefów, Księżpol, Potok Górny, Łukowa, Obsza, Tarnogród, Tereszpol) i 158 sołectw.

1.06.1975 roku powiaty zlikwidowano i wprowadzono 49 województw, przez co prawie cały obszar powiatu biłgorajskiego znalazł się w województwie zamojskim a nie w lubelskim. Jedynie gm. Harasiuki znalazła się w woj. tarnobrzeskim.

Powiat dzisiaj

Na powrót powiaty zaczęły funkcjonować z dniem 1.01.1999 roku. Powiat biłgorajski ma aktualnie obszar 1678 km2, zamieszkuje go 107 tys. obywateli. W skład powiatu wchodzą gminy: Aleksandrów, Biłgoraj, Biszcza, Goraj, Księżpol, Łukowa, Obsza, Potok Górny, Tereszpol, Turobin oraz miasta i gminy Józefów, Frampol, Tarnogród i miasto Biłgoraj.

dr Dorota Skakuj