historia stara
Obszar powiatu biłgorajskiego był terenem pogranicznym, o który trwały wojny Polski z Rusią Kijowską i Halicko – Włodzimierską. Na stałe ziemię tę przyłączył do Polski w 1366 roku król Kazimierz Wielki. Najstarsze miejscowości powiatu to: Turbin, Goraj, Obsza i Zamch. W średniowieczu najeżdżali teren obecnego powiatu Tatarzy, w XVII wieku wojska kozacko-tatarskie Bohdana Chmielnickiego, wojska szwedzkie Karola X Gustawa i wojska siedmiogrodzkie Jerzego II Rakoczego. Na początku wieku XVIII licznych zniszczeń dokonały przemarsze wojsk w okresie wojny północnej. W okresie Polski rozbiorowej obszar powiatu biłgorajskiego znalazł się najpierw w zaborze austriackim, następnie w Księstwie Warszawski, zaś od 1815 roku w Królestwie Kongresowym wchodzącym w skład zaboru rosyjskiego.
Na terenie powiatu doszło do szeregu bitew i potyczek w okresie powstania styczniowego: pod Kobylanką, Józefowem, Tarnogrodem, Jedlinkami, Ciosmami, Panasówką.
W okresie I wojny światowej powiat znalazł się na terenie operacji zwanej bitwą galicyjską. Do większych walk doszło w okolicach Frampola.
W okresie kampanii wrześniowej 1939 roku walczyły tutaj Armia „Kraków” gen. Antoniego Szylinga, Armia „Lublin” gen. Tadeusza Piskora, Front Północny gen. Stefana Dąb Biernackiego. W drugiej połowie września 1939 roku powiat znalazł się pod okupacją radziecką. Ziemia Biłgorajska poniosła duże straty w okresie II wojny światowej. Mieszkańców wywożono do obozów zagłady, na przymusowe roboty do Niemiec, do ośrodków germanizacji. Wiele miejscowości było pacyfikowanych, jak np: Pardysówka, Szarajówka. W powiecie zrodził się silny ruch partyzanckich oddziałów Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. W ramach akcji „Wicher II” doszło do jednej z największych bitew partyzanckich w Europie pod Osuchami(więcej informacji na stronie Gminy Łukowa), gdzie 3 tysięczne zgrupowanie partyzantów pod dowództwem Edwarda Markiewicza ps. „Kalina”, a następnie Konrada Bartoszewskiego „Wira” walczyło z 10-krotnie przeważającymi siłami niemieckimi
Do czasów Jagiellonów Równina Biłgorajska była dzikim obszarem porośniętym puszczą. Rozwojowi osadnictwa nie sprzyjały zarówno niekorzystne warunki terenowe (rozległe bagna i mokradła) jak i sytuacja polityczna (walki polsko – ruskie i najazdy tatarskie). Duże znaczenie dla rozwoju osadnictwa miało powstanie olbrzymiego kompleksu dóbr podskarbiego koronnego Dymitra z Goraja. Dzięki poczynaniom Dymitra i jego synów na obrzeżach zachodniej części puszczy rozwinęło się wiele wsi, szczególnie w XVI wieku. Z jednej strony osiedlała się na rozpatrywanym obszarze ludność polska z Mazur, Mazowsza, Małopolski, z drugiej zaś ludność ruska i gromady pasterzy wołoskich, którzy w Puszczy Solskiej prowadzili zimowy wypas owiec, najintensywniej w XV i XVI wieku. Z osadnictwem wołoskim związane jest nazwisko Wołoszyn, czy też elementy stroju biłgorajsko – tarnogrodzkiego, jak buty chodaki i drewniana obręcz zakładana na głowę zwana chamełką, a także skórzany pas. Aż do czasów Unii Lubelskiej przez Ziemię Biłgorajską przebiegała granica polsko – ruska, co miało odzwierciedlenie w nazwie rzek Biała Łada zwana Polską Ładą i Czarna Łada zwana Ruską Ładą. Na północy zamieszkiwali katolicy, zaś na południu ludność prawosławna i unici.
Czynnikiem przyspieszającym stałe osadnictwo było wzmożone zapotrzebowanie na zboże, którego nadwyżki transportowano za pomocą spławnych rzek do Gdańska, do którego też wędrowały produkty leśne.
Drugim wielkim latyfundium obok Gorajskiego była Ordynacja Zamojskich. Nazwy wsi położonych wokół Biłgoraja nawiązują do samej puszczy i przemysłu leśnego jak np. Dąbrowica, Bukowa, Bukownica, Bukowina, Budziarze, Ciosmy, Smólsko, Korytków. Rozwój osadnictwa wiejskiego pociągnął za sobą powstanie miast.
Kalendarium
Biłgoraj stał się siedzibą powiatu w 1867 roku na mocy reformy administracyjnej Królestwa Polskiego jako jeden z dziesięciu powiatów guberni lubelskiej, o powierzchni 1708 km2. Po utworzeniu w 1912 roku guberni chełmskiej powiat biłgorajski znalazł się w jej granicach i miał powierzchnię 999 km2. Znaczną część powiatu przyłączono do powiatu janowskiego. Po odzyskaniu niepodległości Sejm RP w 1919 roku przyjął ustawę o nowym podziale administracyjnym na mocy której utworzono powiat biłgorajski jako jeden z 19 powiatów składzie województwa lubelskiego. W okresie okupacji niemieckiej powiat biłgorajski w latach 1939-1944 wchodził w skład Generalnego Gubernatorstwa jako część dystryktu lubelskiego. Po zakończeniu II wojny światowej Biłgoraj był stolicą powiatu, aż do reformy administracyjnej, która od 1975 roku zlikwidowała struktury powiatowe. Teren byłego powiatu biłgorajskiego poza gminą Harasiuki wszedł w skład województwa zamojskiego. W różnych okresach historycznych w skład powiatu biłgorajskiego wchodziły gminy:Krzeszów, Kocudza, Huta Krzeszowska, Harasiuki. Ponownie na mapie powiatowej Polski Biłgoraj znalazł się od stycznia 1999 roku. Na terenie powiatu znajdują się 4 miasta: Biłgoraj, Frampol, Józefów, Tarnogród, oraz 14 gmin: Aleksandrów, miejska Biłgoraj, wiejska Biłgoraj, Biszcza, Goraj, Frampol, Józefów, Księżpol, Łukowa, Obsza, Potok Górny, Tarnogród, Terespol, Turbin
Biłgoraj – stolica powiatu
Biłgoraj został założony 10 września 1578 roku przez Adama Gorajskiego na prawie magdeburskim. Był ośrodkiem kalwinistycznym. Miasto lokowano na skraju największej wyspy bezleśnej położonej wśród lasów Równiny Biłgorajskiej nad rzeką Białą Ładą, która wraz z Czarną Ładą wpada do Tanwi. Nazwę miasta należy wywodzić od nazwy topograficznej Biały Goraj. Po śmierci fundatora miasta Adama Gorajskiego majątek po nim odziedziczył jego syn Zbigniew, który należał do elity intelektualnej epoki. Kolejnymi właścicielami Biłgoraja była rodzina Szczuków, Potockich, Nowakowskich.
Położony na wzniesieniu Biłgoraj posiadał naturalne walory obronne. Do miasta prowadziły 3 bramy: Lubelska, Tarnogrodzka i Zamojska. Zabudowa Biłgoraja była jednokondygnacyjna. Materiałem budowlanym było wyłącznie drewno. Drewniane domy kryto najczęściej gontem, dranicami i słomą, zaśściany bielono wapnem.
Struktura etniczna ludności Biłgoraja obejmowała 3 grupy narodowościowe: polską, ruską i żydowską.
Jednym z najważniejszych czynników decydującym o pomyślnym rozwoju Biłgoraja była wymiana handlowa. Miasto leżało na szlaku handlowym z Jarosławia do Lublina, a także na szlaku wodnym Łada – Tanew – San – Wisła. Handel Biłgoraja rozwijał się przez cotygodniowe targi czwartkowe i jarmarki. Z miasta nad Ładą wywożono miód, wyroby kuśnierskie, mięso. Szerokim popytem cieszyło się zielone piwo biłgorajskie, które bardzo smakowało Marii Kazimierze, późniejszej królowej, żonie Jana III Sobieskiego.
Głównym towarem wywożonym w XVIII wieku z Biłgoraja były jednakże sita i przetaki, które docierały za granicę do Szwecji, Niemiec, Węgier, Mołdawii, Turcji, a nawet Persji. Ignacy Krasicki tak wspomina Biłgoraj w czasie swojej podróży do Dubiecka w 1872 roku: „Zaszczyt jego wieloraki sławny w sita i przetaki” Lokowany wśród lasów Biłgoraj rozwijał się w spokoju, aż do 1648 roku, kiedy to wojska kozacko – tatarskie oblegające Zamość dokonały wielu zniszczeń, paląc między innymi klasztor franciszkański w Puszczy Solskiej. Nie ominął miasta potop szwedzki. W okresie wojny północnej Biłgoraj był odwiedzany przez wojska szwedzkie, rosyjskie, saskie. Po pierwszym rozbiorze Polski miasto znalazło się w zaborze austriackim.
Podstawową jednostką wytwórczą w produkcji sit był rodzinny warsztat sitarski. Podział pracy opierał się na tym, że żona przy pomocy córek cały rok tkała siatki, natomiast mąż z synami oprawiał sita w łuby i sprzedawał je na rynkach krajowych i zagranicznych. Surowcem do wyrobu sit było włosie końskie. Na pobliskie jarmarki i targi sitarze docierali pieszo, niosąc sita na plecach przy pomocy specjalnych drabinek. Dalsze wyprawy odbywali na furmankach. Szczególnie barwną i interesującą stroną folkloru sitarzy był zbyt i handel gotowymi sitami. Każdego roku wczesną wiosną Biłgoraj się wyludniał. Pożegnanie wyruszających w świat sitarzy było bardzo uroczyste. W dzień wyjazdu ucztowano od rana w domu, by koło południa przenieść się pod figuręŚw. Jana Nepomucena przy trakcie zamojskim. Gdy sitarze wracali, witano ich również przy figurze Św. Jana Nepomucena. Słynne z urody biłgorajanki odznaczały się ogromną pracowitością. Zajęte od rana do wieczora przy warsztatach tkackich prowadziły też gospodarstwo domowe i rolne, wychowywały dzieci, pełniły straże nocne. Sitarze biłgorajscy dzięki dalekim podróżom, obserwacji wielu miast i krajów prezentowali szeroką wiedzę.
Z Biłgorajem związani byli: gen. Jan Henryk Dąbrowski, bp. Ignacy Krasicki, książe Józef Poniatowski, poeta i rzeźbiarz Cyprian Godebski i laureat literackiej nagrody Nobla Isaac Bashevis Singer oraz Marcin Fołtynowicz, profesor filozofii i prawa, który był 13 razy wybierany rektorem Akademii Zamojskiej.
Pozostałe miasta powiatu
Frampol lokował w 1736 roku Marek Antoni Butler jako ośrodek handlowo – rzemieślniczy. Układ urbanistyczny miasta nawiązywał do idealnej renesansowej koncepcji z 1598 roku włoskiego architekta Vasariego Młodszego. Pierwotny rynek frampolski w kształcie kwadratu o boku 225 m był jednym z największych w Europie, otoczony zabudową stodolną. Frampol w 1939 roku podzielił w trakcie dywanowych nalotów niemieckiego lotnictwa los hiszpańskiej Guerniki. Do Frampola przyjeżdżała znana pisarka Maria Dąbrowska.
Józefów został założony w 1720 roku przez piątego ordynata Tomasza Józefa Zamojskiego. Prawa miejskie uzyskał w 1725 roku. Działała tu słynna żydowska drukarnia Waxa wydająca hebrajskie księgi. 24 kwietnia1863 roku w bitwie pod Józefowem zginął ostatni poeta romantyk Mieczysław Romanowski. W Józefowie czynny jest ośrodek kamieniarski.
Tarnogród został założony w 1567 roku przez Stanisława Tarnowskiego. W Tarnogrodzie była zawiązana konfederacja 16 listopada 1715 roku pod wodzą Stanisława Ledóchowskiego przeciwko rządom króla Augusta II Sasa, zaś pomnik w wąwozie Siekane upamiętniaśmierć ponad 100 mieszkańców Tarnogrodu w 1863 roku.