Parki i rezerwaty

Ogólna ocena wielkości zasobów i walorów przyrodniczych powiatu

Charakterystyczną cechą środowiska przyrodniczego powiatu jest znaczne zróżnicowanie na stosunkowo małej powierzchni. Wynika to z położenia tego obszaru w dwóch strefach krajobrazowych – Obniżeniu Podkarpackim i Pasie Wyżyn. Krawędź Roztocza to jedyny w Polsce, wyraźnie zaznaczony w rzeźbie terenu fragment granicy geologicznej między fałdową Europą Zachodnią, a płytową Wschodnią. Każdy z regionów fizjograficznych jest niejednorodny krajobrazowo i dzieli się wewnętrznie na subregiony o odmiennych typach rzeźby, szaty roślinnej i różnych cechach charakterystycznych dla danego terenu. Terenem bardzo atrakcyjnym pod względem krajobrazowym jest Roztocze. U podnóża krawędzi Roztocza pojawiają się liczne źródła i wysięki, które przyczyniają się do zabagnienia terenu Równiny Biłgorajskiej. Wiąże się z tym duża różnorodność środowiska przyrodniczego: występują duże kompleksy leśne, wąwozy erozyjne z głębokimi suchymi dolinami, doliny rzeczne z ekosystemami zaroślowymi oraz torfowiska Zróżnicowanie krajobrazu to niewątpliwe walory do wykorzystania w rozwoju turystyki. Rejon gmin Biszcza i Łukowa predysponowany jest do leczenia uzdrowiskowego ze względu na wody mineralne i korzystny bioklimat.

W celu ochronny najcenniejszych walorów przyrodniczych i krajobrazowych utworzono park narodowy i trzy parki krajobrazowe, które obejmują powiat biłgorajski. Prócz tego wyznaczono trzy rezerwaty oraz wiele pomników przyrody ożywionej i nieożywionej. Na terenie powiatu biłgorajskiego znajduje się wiele cennych zabytków architektury i budownictwa, a także liczne stanowiska archeologiczne.

Roztoczański Park Narodowy

Na terenie powiatu Biłgoraj (gmina Józefów – 180 km²)znajduje się jedynie jego fragment wysunięty najbardziej na zachód, jednak ze względu na to, że jest to obiekt o najwyższej randze ochrony umieszczono jego charakterystykę w niniejszym opracowaniu.

Roztoczański Park Narodowy (RPN) utworzony został w oparciu o Rozporządzenie RM z dnia 10.05.1974 r. (Dz.U nr 21 z 1974 r. poz. 120), z kolejnymi zmianami w latach 1979, 1990 i 1991. Zajmuje obszar 8 481,76 ha, a otulina Parku posiada powierzchnię 38 000 ha. Park obejmuje wycinek zachodniej części Roztocza Środkowego i pod względem walorów przyrodniczych zajmuje jedną z czołowych lokat wśród polskich parków narodowych. Roztoczański Park Narodowy jest parkiem leśnym – lasy obejmują 92% jego powierzchni. Szatę roślinną w jego obrębie cechują urozmaicone stosunki florystyczne i fitosocjologiczne, które są wynikiem zróżnicowanej rzeźby i gleb tego obszaru. W obrębie parku występują prawie wszystkie rodzime gatunki drzew (razem 25 gatunków) oraz osiem gatunków pochodzenia obcego. Wg D. Fijałkowskiego (1996), około 4 000 drzew osiąga tu rozmiary drzew pomnikowych – szczególnie buk, jodła i lipa. W Parku występuje 21 zespołów i kilka zbiorowisk leśnych. Do najbardziej wartościowych zaliczane są dwie asocjacje: buczyny karpackiej i wyżynny jodłowy bór mieszany. Tereny nieleśne zajmują w obrębie Parku niewielką powierzchnię – są to urozmaicone pod względem fitosocjologicznym łąki i torfowiska (29 zespołów) oraz pola. Bardzo bogata jest flora naczyniowa – obejmuje około 700 gatunków, wśród których 65 uchodzi za rzadkie (w tym ponad połowa to rośliny bardzo rzadkie, takie jak: tojad dzióbaty, czosnek niedźwiedzi, zanokcica murowa, mącznica lekarska, rosiczka długolistna, śnieżyczka przebiśnieg, przytulia okrągłolistna, zimoziół północny, starzec zwyczajny i inne). Z gatunków zaliczanych do rzadkich wymienić można między innymi: zanokcicę skalną, buławik czerwony, paprotnicę sudecką, kokoryczkę okołówkową, paprotnik Brauna, czosnek siatkowaty, pokrzyk wilcza – jagoda i obuwik pospolity.

W obrębie zbiorowisk leśnych Parku występują rośliny górskie (22 gatunki), które powszechnie występują w Karpatach i Sudetach, a na niżu (w tym na Roztoczu) spotykane są rzadko i w specyficznych warunkach siedliskowych. Zaliczane do roślin górskich gatunki, takie jak: tojad dzióbaty, kokoryczka okołówkowa i groszek wschodnio-karpacki, stanowią grupy roślin zaliczane do reliktów. Na torfowiskach, przeważnie przejściowych, występują gatunki flory atlantyckiej i subatlantyckiej – wąkrota zwyczajna, rosiczka pośrednia, sit sztywny. W obrębie flory naczyniowej, na terenie Parku występuje 37 gatunków podlegających całkowitej ochronie, np. tojad dzióbaty, zawilec wielokwiatowy, pomocnik baldaszkowaty, śnieżyczka przebiśnieg.

Rośliny rzadkie, górskie i chronione występują w Parku w zbiorowiskach zastępczych z klasy Qerco – Fagetea, w buczynie karpackiej, w subkontynentalnym grądzie lipowo – grabowym i w dąbrowie świetlistej. W RPN, wg D. Fijałkowskiego (1996) występuje 336 gatunków mszaków, 323 porostów i 1500 grzybów. Wśród nich są również rośliny rzadkie, górskie i chronione.

Fauna Parku jest równie bogata jak flora. Reprezentują ją głównie zwierzęta leśne: jeleń, sarna, dzik, wilk, lis, borsuk i kuna a nad wodami wydra. Okresowo występuje łoś i ryś. Obok nich licznie występują owadożerne ssaki chronione – ryjówki, gryzonie – orzesznica i popielica oraz nietoperze. Sprowadzono tu również bobry (w 1979 r.) oraz utworzono ostoję konika polskiego. Ptaki reprezentuje ok. 200 gatunków, jest to między innymi: orlik krzykliwy, trzmielojad, bocian czarny, dzięcioł białogrzbiety, muchołówka białoszyja i mała. Gady, to liczne jaszczurki, zaskrońce, żmije zygzakowate i żółw błotny a płazy reprezentują liczne traszki, kumaki, grzebiuszki, rzekotki oraz żaby zielone i brunatne. Licznie występują też bezkręgowce: mięczaki, wije, pajęczaki i owady.

Roztoczański Park Narodowy objął swym obszarem 13 rezerwatów leśnych, co świadczy o jego wysokiej wartości przyrodniczej.

Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy

Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy zlokalizowany jest we wschodniej części powiatu biłgorajskiego i obejmuje wschodnie krańce gminy Turobin, Goraj, Frampol, Biłgoraj oraz północno-zachodnią część gminy Tereszpol (w obrębie powiatu 4 723ha). Utworzony został na mocy Rozporządzenia nr 3 WZ dnia 22 stycznia 1991r /Dz. Urz. Woj. Zamoj. Nr 5, poz.48/; Rozporządzenia nr23 WZ z dnia 19 czerwca 1998r /Dz.Urz.Woj. Zamoj. Nr 15, poz. 127/. Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy obejmuje powierzchnię 20 209 ha i leży w obrębie Roztocza Zachodniego. Cechuje się urozmaiconą rzeźbą, z dużą ilością głębokich wąwozów, wciętych w pokrywę lessową, lub utwory kredowe. Szata roślinna Parku należy do geobotanicznej krainy Roztocza, jej najcenniejszymi zbiorowiskami są kompleksy leśne a wśród nich buczyna karpacka, subkontynentalny grąd lipowo–grabowy oraz niewielkie fragmenty wyżynnego jodłowego boru mieszanego. Duże powierzchnie zajmują też zbiorowiska zastępcze z Querco – Fagetea z podsadzoną sosną. W obrębie Parku zwraca uwagę bogactwo roślin zielonych. Są to zarówno rośliny naczyniowe jak
i zarodnikowe. Dominują w nich rośliny górskie (przeważnie runa leśnego – 30 gatunków) oraz gatunki południowo-wschodnie. Z rzadkich górskich wymienić należy: żywiec gruczołowaty, przetacznik górski, paprotnik kolczasty, paprotnik Brauna, wilczomlecz migdałolistny. Gatunki południowo – wschodnie to: szczodrzeniec ruski, pluskwica europejska, zawilec wielkokwiatowy, miodunka miękkowłosa i dzwonek syberyjski.

Obszary leśne w obrębie Parku cechuje bardzo bogate runo (zajmujące ok. 90% dna lasu) oraz liściaste gatunki w poziomie krzewów. W runie dominują rośliny typowe dla grądów; gwiazdnica wielkokwiatowa, gajowiec żółty, jaskier kaszubski, marzanna wonna, miodunka ćma, podagrycznik pospolity, turzyca orzęsiona, zawilec gajowy i inne. Dla borów typowe gatunki to – kosmatka owłosiona, konwalijka dwulistna i szczawik zajęczy.

W górnym odcinku Gorajca występują olsy z olszą czarną i świerkiem, a w ich runie – porzeczka czarna i turzyca długokłosa. W części południowej Parku (rejon Zwierzyńca) występuje na niewielkich obszarach bór świeży z sosną, świerkiem, jodłą, rzadziej z bukiem i grabem. W jego runie dominuje: borówka czernica, konwalijka dwulistna, pszeniec zwyczajny, szczawik zajęczy i wrzos zwyczajny. Cieniste, różnowiekowe bory jodłowe, czasami z domieszką sosny, świerka i gatunków liściastych, zajmują niewielkie powierzchnie. W ich runie występują te same gatunki jak w borach świeżych oraz widłak spłaszczony.
W najbardziej wysuniętej południowo- zachodniej części Parku znajduje się torfowisko wysokie – Bagno Tałandy. Występuje tu karłowata sosna i brzoza omszona a wśród torfowców typowy kompleks gatunków: modrzewnica zwyczajna, przygiełka zwyczajna, przygiełka biaława i brunatna, rosiczka okrągłolistna, wełnianka pochwowata, wierzba borówkolistna, żurawina błotna i kilka gatunków turzyc.

Południowe, niezalesione stoki wzniesień i wąwozów lessowych porastają murawy kserotermiczne.

W granicach Parku najcenniejszym botanicznie obiektem jest „Las Cetner” k/Kawęczynka. Jest to zwarty kompleks leśny – buczyny karpackiej z niewielką ilością grabu, osiki i klonu, zlokalizowany w obszarze o najbardziej charakterystycznej rzeźbie terenu. O prężności ekologicznej tego siedliska świadczy odnawiający się tu bardzo dobrze buk i jodła.

Fauna Parku reprezentowana jest przez liczne gatunki, w tym wiele rzadkich. Najlepiej poznaną gromadą są ptaki – ok. 80 gatunków, w tym głównie (85%) gatunki łęgowe. Najcenniejsze gatunki ptaków reprezentowane są przez: brodźca krwawodziobego, dzięcioła czarnego, jastrzębia, krogulca, kruka, krzyka, muchołówkę żałobną, płomykówkę, puszczyka, rycyka, sisiaka, bardzo rzadką kląsawkę, gila i zniczka. Licznie występuje bocian biały. Teren Parku zasiedla też bóbr europejski. Na terenie Parku występuje 10 pomników przyrody ożywionej, z zasługującą na szczególne wyróżnienie lipą drobnolistną o obwodzie pnia 920 cm w Szperówce k/Szczebrzeszyna. Atrakcją geologiczną są również źródła w Radecznicy, Zaporzu i Trzęsinach, zaliczone do pomników przyrody nieożywionej.

Krasnobrodzki Park Krajobrazowy

Park ten utworzony został w 1998 r. na terenie Roztocza Środkowego. Podstawą prawną jego utworzenia jest Uchwała nr XXVII/175/88 WRN w Zamościu z dnia 11 maja 1988r /Dz. Urz. Woj. Zamoj. Nr 10, poz.75/; Rozporządzenie nr 1 WZ z 21 stycznia 1991r /Dz. Urz. Woj. Zamoj. Nr 5, poz. 46/ oraz Rozporządzenie nr 25 WZ z 19 czerwca 1998r /Dz. Urz. Woj. Zamoj. Nr 15, poz.129/. Na terenie powiatu Biłgoraj Park zajmuje powierzchnię 240 ha i obejmuje wschodnie krańce gminy Józefów. Park utworzony został dla ochrony rzadkich i chronionych gatunków fauny i flory, ostańców podłoża trzeciorzędowego i kredowego, zwartych kompleksów lasów mieszanych z dużą domieszką jodły oraz zabytków sakralnych i walorów krajobrazowych. Powierzchnia Parku obejmuje 9 390 ha, a otulina 30 794 ha. Granice Parku obejmują pasmo wzgórz wapiennych Roztocza, ze zboczy których wypływają źródła Szumu, Sopotu i Potoku Łosienickiego. W obrębie Parku i otuliny lasy zajmują powierzchnię 13 958 ha, w obrębie których największą wartość przyrodniczą mają dwa rezerwaty: „Debry” i „Św. Roch”. Są to dość dobrze zachowane fragmenty buczyny karpackiej, wyżynnego jodłowego boru mieszanego oraz grądu lipowo – grabowego z runem roślin górskich: przytulii okrągłolistnej, zanokcicy zielonej, narecznicy górskiej, paprotnika kolczastego, żywca gruczołowatego, kokoryczki okółkowej i innych. Obok w/w roślin występują takie rzadkie i chronione gatunki roślin, takie jak: widłaki, storczyki, rosiczka okrągłolistna, kruszyna pospolita, wawrzynek wilcze łyko. W stawach (w m. Hutki) rosną: grążel żółty i grzybień biały. Duże obszary Parku zajmują lasy przekształcone przez człowieka – zajęte przez zbiorowiska z klasy Querco – Fagetea z sosną.

Fauna leśna to ssaki kopytne – jeleń, sarna, dzik oraz drapieżne: borsuk, gronostaj, jenot, kuna leśna i domowa, łasica i tchórz. Rzadkimi przedstawicielami awifauny są orlik krzykliwy, bocian czarny, kraska i pliszka górska. Stawy wodne w okolicy Krasnobrodu zasiedla bóbr oraz liczna populacja ptaków wodnych.

Różnorodne formy rzeźby reprezentują wzgórza ostańcowe, wydmy, wąwozy i suche doliny. W ich obrębie chronione są: stanowisko dokumentacyjne „Kamieniołom” i pomniki przyrody nieożywionej „Wapielnia” k/Ulowa i „Skałki na wzgórzu Kamień” w Stanisławowie (na terenie powiatu biłgorajskiego i tomaszowskiego). Obok nich, w dolinie Wieprza, występuje kilka rzadkich zespołów niskotorfowiskowych a na południe od Jacni – zbiorowisko z udziałem roślin kserotermiczmych: omamem szlachtawą i goryczką orzęsioną.

Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej

Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej utworzono na mocy decyzji Wojewody Zamojskiego Rozporządzeniem nr 24 WZ z 19 czerwca 1998/DZ. Urz. Woj. Zamoj. nr 15, poz. 128/.Park leży w obrębie dwóch województw lubelskiego i podkarpackiego, a całkowita jego powierzchnia wynosi 21 305 ha. Park ten obejmuje strefę borów sosnowych Równiny Puszczańskiej i południowo-zachodniej krawędzi Roztocza Środkowego.

Wspomniana krawędź Roztocza jest tworem geologicznym unikalnym w skali kraju. Przez nią, w pięciu miejscach, przełamują się doliny roztoczańskich rzek: Szumu, Nepryszki, Sopotu, Jelenia i Potoku Łosienieckiego. Z krawędzi wypływa też szósta rzeka – Różaniec. Przełomowe i źródliskowe odcinki rzek posiadają wybitne walory krajobrazowe tworzą system niewielkich wodospadów zwanych „szumami”, „sopotami” lub „szypotami”. Rzeki są w strefie krawędziowej dodatkowo zasilane przez liczne źródła zlokalizowane w ich korytach. Najpiękniejsze fragmenty strefy krawędziowej objęto ochroną, tworząc rezerwaty przyrody: „Szum”, „Czartowe Pole” i „Nad Tanwią”. Głównym walorem przyrody ożywionej Parku nie są drzewostany, gdyż dominują tu na ogół dość młode monokultury sosnowe, lecz bardzo liczne śródleśne torfowiska, bagna i bory bagienne ciągnące się wzdłuż całego Parku w jego południowej i zachodniej części. Rośnie tu wiele rzadkich gatunków jak: rosiczka okrągłolistna i długolistna, widłak torfowy, tłustosz pospolity, nasięźrzał pospolity, kruszczyk błotny, kosaciec syberyjski, storczyk drobnokwiatowy i inne. Spotkać można również rzadkie ptaki, jak: bączek, czapla siwa, bocian czarny, kania rdzawa i czarna, orlik krzykliwy, żuraw i głuszec. Spośród ssaków na uwagę zasługuje: kilka gatunków nietoperzy, żołędnica, wydra, łoś i wilk. Z płazów i gadów żyje: salamandra plamista, padalec, zaskroniec, gniewosz plamisty i żmija zygzakowata.

Rezerwaty

W parkach krajobrazowych, w przeciwieństwie do parków narodowych, tworzy się rezerwaty i indywidualne formy ochrony mogące dotyczyć zarówno przyrody ożywionej jak i nieożywionej. Na terenie powiatu biłgorajskiego znajdują się trzy rezerwaty.

Rezerwat krajobrazowy „Czartowe Pole”

Został powołany zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 10 V 1974r MP Nr 63, poz.363 w celu ochrony malowniczego, przełomowego odcinka rzeki Sopot, zajmuje powierzchnię 17,0 ha. Rezerwat obejmuje krawędź i dolinę rzeki, brzegi doliny osiągają kilkanaście metrów wysokości. Rezerwat charakteryzuje się występowaniem licznych meandrów i starorzeczy rzeki Sopot oraz przepięknymi nieregularnymi wodospadami. W rezerwacie znajdują się malownicze ruiny dawnej papierni.

Rezerwat krajobrazowo-leśny „Szum”

Utworzony zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 18 VII1 1958r MP Nr 63, poz. 366 w celu ochrony krajobrazu przełomowego odcinka rzeki Szum. Rezerwat położony jest pomiędzy Góreckiem Kościelnym, a Góreckiem Starym; ciągnie się wzdłuż rzeki Szum. Powierzchnia rezerwatu wynosi 19,96 ha. Na terenie rezerwatu znajduje się jedyne w Polsce stanowisko pluskwiaka. Występują rzadkie gatunki roślin chronionych. Dno doliny porasta las łęgowy i olchowy, w wyższych partiach bór sosnowy.

Rezerwat torfowiskowy „Obary”

Utworzony zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dn. 21.07.1958 MP Nr11, poz.64 w celu ochrony fragmentu torfowiska przejściowego i wysokiego. Zajmuje on powierzchnię 62,3 ha. Na terenie rezerwatu żyją głuszce, jarząbki, cietrzewie i żurawie, a także rzadkie gatunki roślin: turzyca bagienna, gnidosz królewski, bagnica torfowa, rosiczka okrągłolistna i długolistna.