Garncarstwo

Garncarstwo to jeden z najstarszych rzemiosł. Jest to rękodzielniczy wyrób ceramicznych naczyń i przedmiotów codziennego użytku. Na ziemiach Polskich naczynia gliniane pojawiły się około 5400 lat p.n.e. W okolicach Biłgoraja pod koniec XIX wieku istniało 20 ośrodków garncarskich. Głównym surowcem była glina[1] oraz domieszki mineralne takie jak piasek i tłuczeń, które urozmaicały konstrukcje naczyń. Naczynia lepiono ręcznie a po wysuszeniu wypalano je w ognisku. Od ok. 300 roku p.n.e. zaczęto toczyć naczynia na kole garncarskim, a przygotowane w ten sposób wyroby ceramiczne wypalano w specjalnych piecach garncarskich.

Porcje gliny do przerobu ubija się młotem w „słup”, ze słupa sierpem odżyna się „strużyny”, strużyny zwija się w „pecyny”, które suszy się i miele. Czynności te powtarza się po kilka razy.

Koło garncarskie to urządzenie do formowania naczyń z gliny, składa się z dwóch tarcz umieszczonych na wspólnej pionowej osi. Garncarz, siedząc na ławie, popycha nogą dolny większy krąg. Porcje gliny wygniata się z wody tak jak ciasto i formuje się wałek. Z wałka garncarz odcina kawałek- klus, ciężkością odpowiedni do formowanego naczynia, nakłada na górną tarczę koła garncarskiego. Cały czas obracając kołem zwilżonym w wodzie rekami nadaje mu kształt kciukami. Wygniata otwór i formuje dno naczynia.

Uformowane naczynie wygładza się i ozdabia rytem. Gotowe naczynie odcina się drutem od podłoża.

Odcięte naczynie odstawia się do powolnego suszenia. Szybkie suszenie spowodowałoby zniekształcenie- zdeformowanie naczynia. Po wyschnięciu wstawia się je do pieca garncarskiego garncarskiego wypala przez kilkanaście godzin- dobę w temperaturze około 1000 C.

Charakterystyczna dla regionu Biłgoraja i Bidaczowa była ceramika siwa. Kolor naczynia zależał od tego, ile razy wypalany był garnek. Kolor siwy uzyskiwano po jednokrotnym wypalaniu, kolor czerwony po dwukrotnym.

Naczynia z gliny miały wszechstronne zastosowanie.

Najczęściej były to dzieże, dzbany i miski. Pod względem funkcji naczynia służyły do jedzenia i picia, gotowania i przygotowania pokarmów, noszenia wody lub mleka, przechowywania płynów, masła, smalcu czy śmietany.

Służyły również do zbierania jagód.

O wartościach artystycznych ceramiki decydował głównie kształt naczynia. Zdobnictwo było dyskretne.

Stosowano powszechnie technikę wyciskania ornamentów- „ząbków”, „dołków” w surowym naczyniu. Dekoracje te wykonywano palcem lub profilowanym kawałkiem drewna.

Zdobiono naczynia również poprzez nalepianie. Polegało ono na nakładaniu na ucho naczynia guzów, wałków lub ich połączenia, ślimacznic oraz motywów roślinnych.

Inną techniką zdobienia,najczęściej stosowaną, było gładzenie. Polegało ono na pocieraniu krzemieniem wyschniętego naczynia jeszcze przed wypaleniem. Rysy powstałe po wypaleniu nabierały srebrzystego połysku.

Technika ta stosowana była jedynie w zdobieniu siwaków.

W okolicach Biłgoraja do użytku codziennego stosowano również wyroby z Łążka Ordynackiego. Tamte wyroby były polewane i inaczej zdobione. Były to przeważnie misy i dzbanki. Na tych wyrobach ceramicznych typowymi elementami zdobniczymi były palmety, ptaki i spirale na dnach mis. Słupki przeplatane kropkami na ścianach, opaski z kropelkami, spirale i paprocie.

Obecnie na terenie Biłgorajszczyzny nie ma ani jednego garncarza, który zajmowałby się produkcją. Ostatni garncarz wytwarzający garnki w Bidaczowie Starym zmarł. Żyje jeszcze pani Katarzyna Wróbel, która zajmowała się garncarstwem, ale obecnie z powodu wieku nie jest już w stanie wytwarzać garnków.

[1] Glina powinna być jednorodna, bez grudek i zanieczyszczeń. Garncarz zaopatruje się w glinę jeszcze jesienią, aby w zimie dobrze się zlasowała.