Kapliczki

Wstęp

Pewnego razu z koleżanką wybrałyśmy się na spacer po okolicy. Spotkałyśmy śliczną kapliczkę, na którą wcześniej nie zwracałyśmy uwagi. Podeszłyśmy bliżej i odczytałyśmy znajdujące się tam napisy. Wtedy zrodził się pomysł na napisanie pracy o krzyżach przydrożnych i kapliczkach znajdujących się na terenie wsi Ciosmy i okolic.

Obiekty architektury wsi Ciosmy są pamiątkami odległej przeszłości. Położone często w odosobnionych miejscach, tchną tajemniczością i frapują pasjonującymi legendami i opowieściami. Kapliczki przydrożne znikają z krajobrazu a wraz z nimi ich malownicze formy. Obecność tych, które jeszcze pozostały, zasługują na szczególną uwagę i urozmaicają wiejski pejzaż.

Formę kaplicy spotykamy w architekturze wielu kultur i religii. Świątynia jest miejscem, w którym człowiek religijny nawiązuje łączność z Bogiem. Kapliczka jest miniaturą świątyni. W tradycji chrześcijańskiej wyróżnić można kaplice przykościelne, cmentarne, grobowe, szpitalne. Wśród tych kapliczek możemy wyróżnić – drewniane, murowane, monolityczne. Specyficzną odmianę tych budowli pełniących podobną funkcję stanowią figury przydrożne i krzyże.

Zwyczaj wznoszenia tych obiektów na ziemiach państwa polskiego sięga niewątpliwie jego początku. Z okresu średniowiecza zachowały się monolityczne krzyże pokutne, kamienne kapliczki słupowe z wnęką lub ozdobione relikwiami oraz kamienne słupy stawiane przy cmentarzach lub szpitalach – tzw. Latarnie zmarłych. Warto wspomnieć, ze forma słupa – symbolu osi świata łączącej świat ziemski z niebem.

Przypuszczalnie już w średniowieczu znano kapliczki szafkowe – skrzyneczki dłubane w drewnie lub zbijane z desek – zawieszane na drzewach lub ścianach domów. Po soborze trydenckim (1545 – 1563) coraz częściej wznosi się wysokie kolumny zwieńczone kamienną płytą z krzyżem żelaznym, prostopadłościenna kapliczka z reliefami, wnęką lub w formie ażurowej latarni. Kolumny te dźwigać mogą również posąg Madonny, Chrystusa lub posągi świętych. Geneza tego typu wolno stojących kolumn sięga bez wątpienia antyku. W XVIII w. obok kolumn wprowadzono prostopadłościenny postument o ścianach ozdobionych płyciznami, często podzielony gzymsami, ustawiony na schodkowej podstawie. Figury często osłaniano daszkami z blachy, wspartymi na żelaznych prętach. Tych barokowych figur przydrożnych zachowało się już bardzo niewiele. Po Polowie XVIII w. postument rozbudowuje się, przybierając formę wysokiego prostopadłościanu o ścianach dzielonych gzymsami, zdobionych wnękami, reliefowymi scenami religijnymi lub wyobrażeniami świętych.

W okresie po trydenckim, zwykle w miejscach uznanych za cudowne, właściciele majątków coraz częściej fundowali kapliczki domkowe – murowane, wolno stojące budynki, zawierające obrazy i rzeźby .Najstarsze zachowane kapliczki domkowe w formie miniaturowych świątyń pochodzą z XVII w. i nawiązują do renesansowych kaplic kopułowych na planie czworoboku. Spotyka się również drewniane kapliczki domkowe naśladujące rozwiązania konstrukcyjne kościołów wiejskich, a także kapliczki w formie drewnianych lub murowanych baldachimów. Często towarzyszą one np. przedstawieniom św. Jana Nepomucena. Forma kapliczek domkowych również uległa zmianom pod wpływem zmian stylowych. Warto wspomnieć, że od połowy XIX w. zaczęto budować kapliczki i krzyże przydrożne z nowego tworzywa jakim był metal. Forma tych kapliczek nawiązuje przeważnie do najstarszego typu kapliczek słupowych. Kapliczki i krzyże umieszczano zazwyczaj w centrum wsi lub miasta, na jego granicach i przy drogach, by zabezpieczyć przed wtargnięciem sił obcych, wrogich jego mieszkańców. W dawnych czasach kapliczki i krzyże stawiano również, aby w danym miejscu odpędzić diabła, złe moce i aby ta ziemia była uświęcona i dawała obfite plony. We wsiach pozbawionych kościołów spotyka się w centrum lub na skrzyżowaniach dróg kapliczki i krzyże często fundowane przez całą społeczność wiejską. Przy kapliczkach wyznaczających granicę wsi żegnano i witano tych, którzy opuszczali rodzinne strony, dbano także, by powracający przestępca zanim przekroczy granicę wsi, tu pojednał się z Bogiem. Przy krzyżach na granicy pól czy wsi żegnano też trumnę ze zwłokami zmarłego, przed odwiezieniem jej do kościoła lub na cmentarz. Średniowiecza sięga zwyczaj święcenia pól – dziś jest bardzo rzadki. Powszechne w XIX w procesje z chorągwiami, krzyżami, feretronami zatrzymywały się przy wszystkich kapliczkach i krzyżach rozsianych po polnych drogach i śpiewały pobożne pieśni modląc się o urodzaj i bogate zbiory. Zdecydowana większość tych zwyczajów zanikła. Przetrwał jeszcze zwyczaj ozdabiania kapliczek gałązkami, wiankami, kwiatami na Wielkanoc i Zielone Świątki oraz zwyczaj zapalania świeczek przed wizerunkami patronów. Czasami spotkać można jeszcze grupy wiernych zbierających się przed kapliczkami na nabożeństwa majowe.

Rodzaje kapliczek

Kapliczki domkowe – w czasach po trydenckich stawiano w miejscach uznanych przez ludzi za cudowne. Najczęściej fundatorami tych kapliczek byli właściciele majątków ziemskich. Zawierały one obrazy i rzeźby związane z kultem świętych patronów. Najstarsze kapliczki domkowe pochodzą z XVII w. nawiązując do renesansowych kaplic kopułowych. Kapliczki drewniane lub murowane z formą baldachimów często zawierały figurę Jana Nepomucena.

Kapliczki słupowe – to takie które SA umieszczone na drzewach lub drążone w pniu sosny.

Kapliczki szafkowe – to skrzyneczki dłubane w drewnie lub zbijane z desek. Zawieszane często na drzewach lub ścianach.

Charakterystyczną cechą krajobrazu Puszczy Solskiej są przydrożne kapliczki i krzyże będące dziełami sztuki ludowej. Niektóre z tych obiektów wywodzą się jeszcze z XIX w, ale większość pochodzi z XX w. Roman Sokal w ,,Sztuce ludowej okolic Biłgoraja’’ wprowadza podział kapliczek na:

Kapliczki słupowe, drążone w pniu sosny lub jodły, które są dla tego regionu typowe. Ponadto spotyka się tu występujące również na innych terenach polski kapliczki szafkowe nadrzewne, a także drewniane kapliczki nagrobne, co jako rzadkość zasługuje na szczególną uwagę. Nagrobne kapliczki do dziś  znajdują się na cmentarzu w Puszczy Solskiej, Hucie Krzeszowskiej, a do niedawna w Górecku Kościelnym.

Najwięcej kapliczek i krzyży przydrożnych spotyka się w okolicy Huty krzeszowskiej, Kocudzy i krzemienia. Na większości kapliczek wycinano datę budowy, krótka modlitwę, lub inwokacje oraz imiona i nazwiska fundatorów. Z reguły nie umieszczano nazwisk wykonawców kapliczek ani rzeźb. Fundatorami tych obiektów do XVII w. byli przeważnie możnowładcy, szlachta, duchowieństwo. Fundacje chłopów pańszczyźnianych – to najczęściej przedsięwzięcia zbiorowe całej gromady. Fundacje te staja się częstsze pod koniec XVIII w. w XIX w., zwłaszcza po zniesieniu pańszczyzny.

Podział który dzieli kapliczki na siedem typów pod względem występowania na terenie biłgorajszczyzny: kłodowe, słupowe, brogowe, domkowe, szafkowe i wnękowe. W parafii Sól zaś najczęściej powstawały kapliczki domkowe, kłodowe i słupowe, inne rzadziej.

Liczne kapliczki drewniane, cięte w pniu, kryły świątki przedstawiające Chrystusa Frasobliwego. Spotykane są również rzeźby Chrystusa Ukrzyżowanego,  św. Jana Nepomucena, Matki Bożej, czasem można spotkać św. Stanisława Biskupa i św. Franciszka z Asyżu. Cechą charakterystyczną rzeźb Chrystusa ukrzyżowanego jest rytmiczne potraktowanie trzech elementów: korony, zarostu twarzy oraz przepaski.